شکیات

شک در نماز


سوال : اگر در نماز بین سجده دوم ،سوم و یا بین رکعت دو و سه و سه و چهار شک کردیم چه کنیم ؟

پاسخ : پاسخ این سوال بر اساس استفتاء از مقام معظم رهبری آیت الله خامنه ای آورده شده است:

پاسخ سوال اول این است که باید بنا را بر تعداد کمتر ( دو سجده ) بگذارید و نماز را ادامه بدهید .

پاسخ سوال دوم به شرح زیر می باشد:

شکیّات نماز ممکن است 23 نوع باشد :

1ـ شکهایی که نماز را باطل می کند و آن هشت نوع است.

2ـ شکهایی که نباید به آن اعتنا کرد و آن شش نوع است.

3ـ شکهای صحیح که نه نوع است .
شرح همه آنها در زیر می آید:
1ـ شکهای باطل

شکهای هشتگانه ای که نماز را باطل می کند به شرح زیر است:

اول ـ شک در رکعت های نماز دو رکعتی ؛ مانند نماز صبح و نماز مسافر ، ولی شک در نمازهای مستحب دو رکعتی نماز را باطل نمی کند.

دوم ـ شک در رکعت های نماز سه رکعتی (مغرب).

سوم ـ شک در نماز چهار رکعتی ؛ هرگاه یک طرف شک ، رکعت اول باشد، مثل این که شک کنید یک رکعت خوانده اید یا سه رکعت.

چهارم ـ شک در نمازهای چهار رکعتی پیش از تمام شدن سجده دوم ، در حالی که یک طرف شک رکعت دوم باشد (مانند شک دو و سه قبل از اتمام دو سجده) .

پنجم ـ شک بین دو و پنج یا بیشتر از پنج .

ششم ـ شک بین سه و شش یا بیشتر (البتّه این شکها کمتر اتّفاق می افتد ولی در عین حال باید حکم آن روشن شود).

هفتم ـ شک بین چهار و شش یا بیشتر ؛ ولی در اینجا احتیاط واجب آن است که مانند شک چهار و پنج عمل کنید ؛ یعنی بنا را بر چهار بگذارید و نماز را تمام کنید و بعد از نماز دو سجده سهو به جا آورید و سپس نماز را دوباره بخوانید .

هشتم ـ شک در عدد رکعت های نماز که اصلاً ندانید چند رکعت خوانده اید .

توجه : اگر یکی از شکهای باطل در اثناء نماز برای کسی پیش بیآید نمی تواند نماز را بشکند ، بلکه باید اوّل مقداری فکر کند اگر به نتیجه ای نرسید ، نماز را رها کند .
2ـ شکهایی که به آن توجه نمی شود .

شکهایی که نباید به آنها اعتنا کرد به شرح زیر است:

اول ـ شک بعد از محل

دوم ـ شک بعد از سلام

سوم ـ شک بعد از گذشتن وقت نماز

چهارم ـ شک کثیرالشّک یعنی کسی که زیاد شک می کند.

پنجم ـ شک امام و ماموم

ششم ـ شک در نمازهای مستحبّی و شرح هر یک از اینها در مسائل آینده می آید.

اوّل: شک بعد از محل

هرگاه در بین نماز و بعد از گذشتن از محل قسمتی از نماز شک کنید آن را به جا آورده اید یا نه ؛ مثل این که بعد از داخل شدن در رکوع ، شک کنید حمد و سوره خوانده اید یانه و یا بعد از ورود در سجده شک کنید رکوع را بجا آورده اید یا نه ، در هیچ یک از این موارد نباید به شک خود اعتنا کنید ، خواه جزء بعدی نماز رکن باشد یا غیر رکن.

توجه : اگر در حال برخاستن شک کنید تشهّد را به جا آورده اید یا نه ، یا در حالی که به سجده می روید شک کنید رکوع را به جا آورده اید یا نه ، احتیاط واجب آن است که برگردید و آن را به جا آورید .

توجه : هرگاه قبل از گذشتن محل ، شک کنید و برگردید و به جا آورید ، بعد معلوم شود آن جزء را انجام داده بودید و بار دوم اضافه بوده ، اگر قسمت تکراری ، رکن باشد نماز شما باطل می شود و اگر رکن نباشد نماز صحیح است.

هرگاه بعد از گذشتن محل، شک کنید و طبق دستور ، اعتنا نکرده و بگذرید ، بعد متوجّه شوید که آن عمل مشکوک را انجام نداده اید ، تا زمانی که وارد رکن بعد نشده اید باید برگردید و آن قسمت را به جا بیاورید و اگر وارد رکن بعد شده باشید نماز شما صحیح است، مگر آن که آن جزء مشکوکی که ترک شده رکن باشد.

هرگاه شک کنید که «سلام» نماز را گفته اید یا نه ، یا شک کنید درست گفته اید یا نه ، چنانچه وارد نماز دیگری شده باشید یا مشغول کاری هستید که نماز را به هم می زند و از حال نمازگزار خارج شده اید باید به شک خود اعتنا نکنید و اگر قبل از اینهاست باید برگردید و سلام را بگویید .

دوم: شک بعد از سلام

هرگاه بعد از سلام نماز شک کنید که نماز صحیح بوده یا نه ، خواه شک مربوط به عدد رکعت های نماز باشد یا شرایط نماز ؛ مانند : قبله و طهارت و یا اجزای نماز ؛ مانند : رکوع و سجود ، نباید به شک خود توجه کنید .

سوم: شک بعد از وقت

هرگاه بعد از گذشتن وقت نماز شک کنید که نماز را خوانده اید یا نه ، یا حتّی گمان کنید نخوانده اید ، نباید به این شک توجه کنید ؛ ولی هرگاه قبل از گذشتن وقت نماز شک کنید ، باید نماز را به جا آورید، حتّی اگر گمان دارید نماز را خوانده اید کافی نیست.

هرگاه بعد از گذشتن وقت نمازظهر و عصر بدانید فقط چهار رکعت نماز خوانده اید ، ولی ندانید به نیّت ظهر بوده یا عصر ، باید چهار رکعت نماز قضا به نیّت ما فی الذّمّه (یعنی نمازی که برای شما واجب است) به جا آورید ، امّا اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشا بدانید یکی از آن دو نماز را به جا آورده اید ولی ندانید مغرب بوده یا عشا ، باید هم نماز مغرب را قضا کنید و هم عشا را.

توجه بفرمایید که هنگام شک احتمال بین دو طرف مساوی و پنجاه درصد است ؛ ولی هنگامی که گمان دارید احتمال یک طرف بیشتر از دیگری است برای مثال یک طرف را احتمال شصت درصد می دهید و طرف دیگر را چهل درصد .

چهارم: شک کثیرالشّک

«کثیرالشّک» یعنی کسی که زیاد شک می کند ، که نباید به شک خود توجه کند ، خواه در عدد رکعات نماز باشد، یا در اجزای نماز، یا شرایط نماز.

کثیرالشّک کسی است که بگویند زیاد شک می کند و اگر کسی در یک نماز سه مرتبه شک کند یا در سه نماز پشت سرهم شک کند کثیرالشّک است.

توجه : هرگاه به خاطر یک حالت فوق العاده مانند بیماری، غضب یا مصیبت موقّتاً گرفتار حالت کثرت شک شود باید به شک خود اعتنا کرده و مطابق احکام آن رفتار کند.

منظور از اعتنا نکردن به شک این است که آن طرف را که به نفع اوست بگیرد، مثلاً اگر شک کند سجده یا رکوع را به جا آورده، بنا بگذارد که به جا آورده است، هرچند از محل آن نگذشته است یا اگر شک کند نماز صبح را دو رکعت خوانده یا سه رکعت، بنا بگذارد که دو رکعت خوانده است.

کسی که فقط در یک مورد نماز زیاد شک می کند (مثلاً در حمد وسوره) چنانچه در چیزهای دیگر شک کند باید به دستور شک عمل نماید، تنها درموردی که زیاد شک می کند اعتنا نخواهد کرد، همچنین اگر کسی در نماز معیّنی مانند نماز صبح زیاد شک می کند، فقط در آن باید اعتنا نکند و نیز اگر کسی در مکان مخصوصی ( مثلاً وقتی در میان جمع نماز می خواند) زیاد شک می کند فقط در همان جا اعتنا به شک خود نمی کند.

هرگاه انسان شک کند کثیرالشّک شده یا نه بنا می گذارد بر این که کثیرالشّک نشده و بالعکس اگر کثیرالشّک بوده، تا یقین نکند به حال معمولی برگشته، باید به شک خود اعتنا نکند.

کسی که زیاد شک می کند اگر شک کند رکنی را به جا آورده یا نه (مانند رکوع) و به آن اعتنا نکند بعد یادش بیاید که آن را به جا نیاورده است، چنانچه وارد رکن بعد نشده باید آن را به جا آورد و اگر مشغول رکن بعد شده نمازش باطل است، ولی اگر غیر رکن باشد و بعد یادش بیاید که به جا نیاورده، چنانچه وارد رکن بعد نشده به جا می آورد و اگر وارد رکن بعد شده بر نمی گردد و نمازش صحیح است.

اشخاص وسواسی باید به یقین و شک خود عمل نکنند بلکه مطابق اشخاص معمولی عمل کنند خواه یقین برای آنها حاصل شود یا نه، و الاّ در بسیاری از موارد نمازشان باطل خواهد بود.

پنجم: شک امام و مأموم

اگر امام جماعت در عدد رکعت های نماز شک کند، مثلاً نداند سه رکعت خوانده یا چهاررکعت هرگاه مأموم بداند چهار رکعت خوانده با علامتی به امام می فهماند و امام باید مطابق آن عمل کند و بعکس اگر امام می داند چند رکعت خوانده، ولی مأموم شک می کند، باید از امام پیروی کند و به شک خود اعتنا نکند.

برای آگاه کردن امام ممکن است به عدد رکعات نماز دست بر زانو بزند، یا «اللّه اکبر» بگوید و یا به هر ترتیب دیگر که سخن گفتن و کاری بر خلاف نماز انجام دادن در آن نباشد، ولی نباید قبل از امام برخیزد و نماز خود را ادامه دهد.

ششم: شک در نماز مستحبّی

هرگاه در عدد رکعت های نماز مستحبّی شک کند مخیّر است بنا را بر کمتر بگذارد یا بیشتر، مگر این که طرف بیشتر، نماز را باطل کند که در این صورت بنا را بر کمتر می گذارد، مثلاً اگر شک میان یک و دو کند مخیّر است بنا را بر یک یا دو بگذارد، امّا اگر شک در میان دو و سه کند حتماً بنا را بر دو، می گذارد.

شک در افعال نماز مستحب با نماز واجب فرق ندارد، مثلاً اگر شک در حمد یا رکوع کند چنانچه محل آن نگذشته است باید به جا آورد و اگر محلّ آن گذشته است اعتنا نکند.
3ـ شکهای صحیح

چنانچه گفته شد شک در عدد رکعتهای نمازهای چهار رکعتی در نُه صورت صحیح است:

اوّل ـ شک میان «دو و سه» بعد از سر برداشتن از سجده دوم: باید بنابگذارد که سه رکعت خوانده و یک رکعت دیگر بخواند و نماز را تمام کند و بعد از نماز، یک رکعت نماز احتیاط ایستاده به دستوری که بعداً گفته می شود به جا آورد و اگر در سجده دوم بعد از ذکر واجب شک کند بنا بر احتیاط واجب همین دستور را عمل کند، بعداً نماز را هم اعاده نماید (این حکم در تمام مواردی که شک باید بعد از تمام کردن سجده دوم باشد جاری است).

دوّم ـ شک میان «سه و چهار»: که در هر جای نماز باشد بنابر چهار می گذارد و نماز را تمام کرده و بعد از آن یک رکعت نماز احتیاط ایستاده، یا دو رکعت نشسته، به جا می آورد.

سوم ـ شک میان «دو و چهار» بعد از سر برداشتن از سجده دوم: که باید بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام کند و بعد دو رکعت نماز احتیاط ایستاده بخواند.

چهارم ـ شک میان «دو و سه و چهار» بعد از سر برداشتن از سجده دوم: باید بنا را بر چهار بگذارد و بعد از نماز، دو رکعت نماز احتیاط ایستاده، سپس دو رکعت نشسته به جا آورد.

پنجم ـ شک میان «چهار و پنج» بعد از سر برداشتن از سجده دوم: بنا را بر چهار می گذارد و نماز را تمام می کند و بعد از آن دو سجده سهو به جا می آورد.

ششم ـ شک میان «چهار و پنج» در حال ایستاده: باید بنشیند تا شک او تبدیل به سه و چهار شود و بنا را بر چهار می گذارد و نماز را تمام می کند بعد یک رکعت نماز احتیاط ایستاده، یا دو رکعت نشسته به جا می آورد و احتیاط واجب آن است که نماز را نیز اعاده کند.

هفتم ـ شک بین «سه و پنج» در حال ایستاده: باید بنشیند و شک او به دو و چهار برمی گردد، بنا را بر چهار می گذارد و نماز را تمام می کند، سپس دو رکعت نماز احتیاط ایستاده به جا می آورد و بنابر احتیاط واجب اصل نماز را نیز اعاده می کند.

هشتم ـ شک بین «سه و چهار و پنج» در حال ایستاده: باید بنشیند و شک او به دو و سه و چهار برمی گردد، بنا را بر چهار می گذارد و نماز را تکمیل کرده، سپس دو رکعت نماز احتیاط ایستاده و بعد دورکعت نشسته به جا می آورد و احتیاطاً اصل نماز را اعاده می کند.

نهم ـ شک میان «پنج و شش» در حال ایستاده: باید بنشیند و شک او به چهار و پنج بر می گردد، نماز را تمام کرده و دو سجده سهو به جا می آورد و بنابر احتیاط اصل نماز را اعاده می کند.

شک های صحیح در نماز


در نه صورت اگر در شماره رکعت های نماز چهار رکعتی شک کند باید فکر نماید، پس اگر یقین یا گمان به یک طرف شک پیدا کرد همان طرف را بگیرد و نماز را تمام کند وگرنه به دستورهایی که گفته می شود عمل نماید و آن نه صورت از این قرار است:

اول: آن که بعد از سر برداشتن از سجده دوم شک کند دو رکعت خوانده یا سه رکعت، که باید بنا بگذارد سه رکعت خوانده و یک رکعت دیگر بخواند و نماز را تمام کند و بعد از نماز یک رکعت نماز احتیاط ایستاده یا دو رکعت نشسته به دستوری که بعد گفته می شود بجا آورد.

دوم: شک بین دو و چهار بعد از سر برداشتن از سجده دوم، که باید بنا بگذارد چهار رکعت خوانده و نماز را تمام کند و بعد

از نماز دو رکعت نماز احتیاط ایستاده بخواند.

سوم: شک بین دو و سه و چهار بعد از سر برداشتن از سجده دوم که باید بنابر چهار بگذارد و بعد از نماز دو رکعت نماز

احتیاط ایستاده و بعد دو رکعت نشسته بجا آورد ولی اگر بعد از سجده اول یا پیش از سر برداشتن از سجده دوم یکی از این سه شک برایش پیش آید می تواند نماز را رها کند و دوباره بخواند.

چهارم: شک بین چهار و پنج بعد از سر برداشتن از سجده دوم که باید بنابر چهار بگذارد و نماز را تمام کند و بعد از نماز دو

سجده سهو بجا آورد ولی اگر بعد از سجده اول یا پیش از سر برداشتن از سجده دوم، این شک، برای او پیش آید، بنابر

احتیاط استحبابی به دستوری که گفته شد عمل کند اگر چه نمازش باطل است و باید دوباره بخواند.

پنجم: شک بین سه و چهار که در هر جای نماز باشد باید بنابر چهار بگذارد و نماز را تمام کند و بعد از نماز یک رکعت نماز

احتیاط ایستاده یا دو رکعت نشسته بجا آورد.

ششم: شک بین چهار و پنج در حال ایستاده که باید بنشیند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و یک رکعت نماز احتیاط ایستاده یا دو رکعت نشسته بجا آورد.

هفتم: شک بین سه و پنج در حال ایستاده که باید بنشیند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو رکعت نماز احتیاط ایستاده بجا آورد.

هشتم: شک بین سه و چهار و پنج در حال ایستاده که باید بنشیند و تشهد بخواند بعد از سلام نماز دو رکعت نماز احتیاط ایستاده و بعد دو رکعت نشسته بجا آورد.

نهم: شک بین پنج و شش در حال ایستاده که باید بنشیند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو سجده سهو بجا آورد.

اگر یکی از شک های صحیح برای انسان پیش آید نباید نماز را بشکند و چنانچه نماز را بشکند معصیت کرده است پس اگر پیش از انجام کاری که نماز را باطل می کند مثل روگرداندن از قبله، نماز را از سر گیرد نماز دومش هم باطل است. و اگر بعد از انجام کاری که نماز را باطل می کند مشغول نماز شود نماز دومش صحیح است .

اگر یکی از شک هایی که نماز احتیاط بر آنها واجب است در نماز پیش آید، چنانچه انسان نماز را تمام کند و بدون خواندن

نماز احتیاط، نماز را از سر بگیرد، معصیت کرده است. پس اگر پیش از انجام کاری که نماز را باطل می کند نماز را از سر

گرفته، نماز دومش هم باطل است، و اگر بعد از انجام کاری که نماز را باطل می کند مشغول نماز شده، نماز دومش صحیح است .

وقتی یکی از شک های صحیح برای انسان پیش آید، چنانکه گفته شد باید فکر کند، ولی اگر چیزهایی که به واسطه آنها ممکن است یقین یا گمان به یک طرف شک پیدا شود از بین نمی رود، چنانچه کمی بعد فکر کند، اشکال ندارد، مثلا اگر در سجده شک کند می تواند تا بعد از سجده فکر کردن را تأخیر بیندازد.

اگر اول گمانش به یک طرف بیشتر باشد، بعد دو طرف در نظر او مساوی شود باید به دستور شک عمل نماید، و اگر اول دو طرف در نظر او مساوی باشد و به طرفی که وظیفه او است بنا بگذارد، بعد گمانش به طرف دیگر برود باید همان طرف را بگیرد و نماز را تمام کند.

کسی که نمی داند گمانش به یک طرف بیشتر است یا هر دو طرف در نظر او مساوی است، باید احتیاط کند و در هر مورد، احتیاط بطور مخصوصی است که در کتاب های مفصل گفته شده است .

اگر بعد از نماز بداند که در بین نماز حال تردیدی داشته که مثلا دو رکعت خوانده یا سه رکعت و بنا را بر سه گذاشته، ولی

نداند که گمانش به خواندن سه رکعت بوده یا هر دو طرف در نظر او مساوی بوده، به احتیاط واجب باید نماز احتیاط را

بخواند.

اگر موقعی که تشهد می خواند یا بعد از ایستادن شک کند که دو سجده را بجا آورده یا نه و در همان موقع یکی از شک هایی که اگر بعد از تمام شدن دو سجده اتفاق بیفتد صحیح می باشد برای او پیش آید، مثلا شک کند که دو رکعت خوانده یا سه رکعت، به احتیاط واجب باید به دستور آن شک عمل کند و نمازش را هم دوباره بخواند.

اگر پیش از آن که مشغول تشهد شود یا در رکعت هایی که تشهد ندارد پیش از ایستادن شک کند که دو سجده را بجا آورده یا نه، و در همان موقع یکی از شک هایی که بعد از تمام شدن دو سجده صحیح است برایش پیش آید، نمازش باطل است .

اگر موقعی که ایستاده، بین سه و چهار یا بین سه و چهار و پنج شک کند و یادش بیاید که دو سجده یا یک سجده از رکعت پیش بجا نیاورده، نمازش باطل است .

اگر شک او از بین برود و شک دیگری برایش پیش آید، مثلا اول شک کند که دو رکعت خوانده یا سه رکعت، بعد شک کند که سه رکعت خوانده یا چهار رکعت، باید به دستور شک دوم عمل نماید.

اگر بعد از نماز شک کند که در نماز مثلا بین دو و چهار شک کرده یا بین سه و چهار، احتیاط واجب آن است که به دستور

هر دو عمل کند و نماز را هم دوباره بخواند.

اگر بعد از نماز بفهمد که در نماز شکی برای او پیش آمده ولی نداند از شک های باطل بوده یا از شک های صحیح و اگر از شک های صحیح بوده کدام قسم آن بوده است، بنا بر احتیاط واجب باید به دستور شک هایی که صحیح بوده و احتمال می داده عمل کند و نماز را هم دوباره بخواند.

کسی که نشسته نماز می خواند اگر شکی کند که باید برای آن، یک رکعت نماز احتیاط ایستاده یا دو رکعت نشسته بخواند، باید دو رکعت نشسته بجا آورد، بلکه اگر شکی کند که باید برای آن دو رکعت نماز احتیاط ایستاده بخواند، باید دو رکعت نشسته بجا آورد.

کسی که ایستاده نماز می خواند اگر موقع خواندن نماز احتیاط از ایستادن عاجز شود، باید مثل کسی که نماز را نشسته می خواند و حکم آن در مسأله پیش گفته شد نماز احتیاط را بجا آورد.

کسی که نشسته نماز می خواند اگر موقع خواندن نماز احتیاط بتواند بایستد، باید به وظیفه کسی که نماز را ایستاده می خواند عمل کند.

تبیان